HANS STOLP
Vooraf: het verschil tussen esoterisch en exoterisch
In onze tijd wordt het steeds duidelijker dat er twee soorten christendom bestaan: het exoterische christendom en het esoterische christendom:
- Het exoterische christendom is het algemeen bekende christendom dat we bijvoorbeeld in de kerken aantreffen, en dat velen in hun jeugd hebben meegekregen. Het woord exoterisch betekent algemeen, ook voor niet ingewijden bestemd.
- Het esoterische christendom daarentegen is het oorspronkelijke, geheime christendom dat eeuwenlang door ingewijden werd behoed (bijvoorbeeld door Maria Magdalena, Jozef van Arimathea en Christian Rosenkreutz) en dat pas omstreeks 1900 door Rudolf Steiner stap voor stap in de openbaarheid werd gebracht. Dit christendom geeft (onder andere) inzicht in de mysteriën van Christus, in de (nieuwe) wetten van karma en reïncarnatie en in de verdere toekomst van de mensheid.
Veel minder bekend is dat we ook in de Islam onderscheid kunnen maken tussen een exoterische islam en een esoterische islam. En nu we in het dagelijkse leven steeds meer te maken krijgen met islamieten (als onze buren, collega’s op het werk of hoe dan ook) is het belangrijk iets meer van hun traditie te weten en dus ook inzicht te krijgen in de beide stromingen: de exoterische en de esoterische islam.
De conflicten tussen de soennieten en de sjiieten
In de islam vinden we vele verschillende groeperingen. Dat is begrijpelijk omdat er in de islam geen centraal gezag bestaat, zoals dat bijvoorbeeld in de rooms-katholieke kerk wel het geval is met de paus in Rome, de kardinalen, de bisschoppen en de opeenvolgende synodes. In feite heeft de islam – door het ontbreken van een centrale leiding – in elk land een eigen vorm en een eigen kleur gekregen. Daarom kunnen we spreken over een Indonesische islam, een Iraanse islam, een Turkse islam en ga zo maar door. Dat betekent dat de wereld van de islam een rijkgeschakeerde gemeenschap vormt.
Behalve deze landelijke verschillen vinden we binnen de islam ook nog verschillende andere stromingen of groeperingen. De twee belangrijkste daarvan zijn de soennieten en de sjiieten die elkaar – zoals we regelmatig in het nieuws te horen krijgen – soms maar moeilijk verdragen. Zo worden de sjiieten in Irak regelmatig getroffen door aanslagen van de kant van de soennieten. Maar omgekeerd zijn er ook sjiitische terreurgroepen actief, met name in Irak, Iran, Syrië en Libanon, waarvan soennieten dan weer het slachtoffer worden. Het is eigenlijk tragisch dat we ons in het westen vooral dankzij die vele aanslagen bewust worden van de tegenstellingen tussen de soennieten en de sjiieten. Daarom is het belangrijk ons bewust te zijn dat het merendeel van de soennieten en de sjiieten niets met deze wederzijdse terreur te maken wil hebben!
De vijf zuilen van het geloof
De belangrijkste stroming, die van de soennieten, wordt wel aangeduid als de orthodoxe islam. De soennieten ontlenen hun naam aan het woord soenna, wat de levensweg van Mohammed, ofwel de weg betekent. Deze levensweg van Mohammed – en dus wat hij zei, hoe hij leefde en de openbaringen die hij doorgaf – vormt de belangrijkste inspiratiebron van de soennieten. Daarnaast zijn natuurlijk de vijf zuilen van de islam van beslissende betekenis voor hen:
- De geloofsbelijdenis of shahada. Er is geen god dan Allah en Mohammed is zijn profeet.
- Het rituele gebed of de salat. Vijfmaal per dag moet de gelovige bidden, in de richting van Mekka. Oorspronkelijk baden de volgelingen van Mohammed in de richting van Jeruzalem, later veranderde Mohammed dat en werd Mekka de gebedsrichting (= kibla).
- Het schenken van aalmoezen of zakat. Dit beginsel is gericht op de overwinning van het egoïsme.
- Het vasten in de maand Ramadan. Het dient tot de versterking van de wil, als bevrijding van de hartstochten en als reiniging van de geest. Ook is het vasten een herinnering aan de heilige nacht van de openbaring (de 27e van de maand Ramadan), toen de engel Gabriël aan Mohammed de (eerste) openbaring van Allah schonk. (Terzijde: is de heilige nacht voor christenen die van de geboorte van een kind: het kind Jezus, de heilige nacht van de moslims is die van de geboorte van een boek: de Koran).
- De pelgrimstocht naar Mekka, eenmaal in het leven. Deze staat symbool voor de innerlijke tocht naar de Kaäba, ofwel de heilige ruimte van het hart.
Deze grondbeginselen vormen overigens ook voor de sjiieten de grondbeginselen van hun geloof. Dus daarin ligt het onderscheid tussen deze beide groepen niet.
De esoterische islam
De meeste islamieten die zich de laatste decennia in ons land gevestigd hebben, zijn soennieten. Denk maar aan het feit dat Marokko een soennitisch land is, waar hooguit een paar honderd sjiieten wonen. In Turkije ligt dat anders: daar vormen de soennieten weliswaar de meerderheid, maar daarnaast wonen er ongeveer 15 miljoen alevieten, die de spirituele stroming binnen de gemeenschap van de sjiieten (het sjiisme) vormen. De meeste moslims beschouwen de alevieten dan ook als sjiieten. Van de Turken die in Nederland wonen – ook wel de Nederturken genoemd – vormen de alevieten de tweede groepering in grootte, na de soennieten.
De sjiieten vormen de tweede grote stroming binnen de islam. Deze wordt wel de esoterische islam genoemd. We vinden hen met name in Iran en Irak. Maar ook in allerlei andere landen kunnen wij hen aantreffen, zoals in India en Pakistan, al vormen ze in al die landen een minderheid. Vanwege zijn streng hiërarchische stelsel van ayatollahs (sjiitische geestelijken) wordt de gemeenschap van de sjiieten – de sjia – wel vergeleken met de Rooms-Katholieke kerk: die kent immers net als de sjiitische gemeenschap in Iran een streng hiërarchisch stelsel van priesters, bisschoppen, kardinalen en paus.
De breuk tussen de soennieten de sjiieten
De grote breuk, ofwel het grote schisma tussen de soennieten en de sjiieten voltrok zich na de moord op Ali. Hij was de schoonzoon van Mohammed, getrouwd met diens lievelingsdochter Fatima en de vierde opvolger van Mohammed, ofwel de vierde kalief. Toen Mohammed in 632 stierf was Ali een logische opvolger. Maar vredelievend als hij was, werd hij in de opvolgingsstrijd tot drie keer toe door anderen gepasseerd. Pas toen de derde opvolger van Mohammed was gestorven, werd Ali in het jaar 656 eindelijk tot kalief gekozen.
Na zijn dood werd het kalifaat van Ali door zijn opvolger, de kalief Muawiya, ongeldig verklaard. Daarop zonderden de volgelingen van Ali zich af en vormden ‘de partij van Ali’, ofwel de sjiieten (sjia betekent groep of aanhang).
De soennieten bestaan uit de moslims die trouw bleven aan de kalief Muawiya en zijn opvolgers. In hun belevingswereld speelt de kalief Ali geen enkele rol. De sjiieten vereren Ali daarentegen met een grote passie en hartstocht. Maar de soennieten vinden dat die liefde ten koste gaat van de liefde voor Mohammed: de liefde van een islamiet moet uitsluitend gericht zijn op de Profeet, vinden zij.
Tussen de soennieten en de sjiieten bestaat veel overeenstemming: de grondbeginselen, ofwel de vijf zuilen van de islam zijn voor beiden gelijk. Maar bij de sjiieten vinden we een bijzondere Messiaanse heilsverwachting die de soennieten niet kennen. In plaats van Mohammed (zoals de soennieten leren) zal aan het einde der tijden Isa (= Jezus) verschijnen als rechter. Bovendien zal deze grootse gebeurtenis worden ingeleid door de verschijning van de Twaalfde Imam. Het uitzien naar de terugkeer van deze Twaalfde Imam speelt een grote rol in de belevingswereld van de sjiieten. (Hieronder meer daarover.)
Tot de geloofsbelijdenis van de sjiieten behoort het inzicht dat de teksten in de Koran een diepere betekenis in zich dragen. In een beroemde hadith (= de overlevering over het doen en laten, en de uitspraken van de profeet) staat: De Koran heeft een buitenkant en een binnenkant; deze binnenkant heeft op zijn beurt ook een binnenste, tot aan zeven diepere betekenissen toe. Het zoeken naar verdieping en naar een verdergaand inzicht in de verborgen of esoterische geheimen is dus belangrijk voor de sjiieten. Daarbij spelen de Twaalf Imams een grote rol. Maar welke dan wel?
Mohammed, de Profeet, heeft de boodschap van Allah doorgegeven. Maar, zeggen de sjiieten, nu is het de taak van de Imam om de diepere betekenis van die boodschap op te delven. Deze gerichtheid op de diepere, verborgen betekenis van de Koran is het, waardoor gesproken wordt over de stroming van de sjiieten als de esoterische islam.
De Twaalfde Imam
De kalief Ali wordt door de sjiieten gezien als de eerste imam. Na de imam Ali volgden er (als geestelijk leider van de sjiieten) nog elf andere imams: twaalf in totaal dus. De twaalfde imam is Mohammed-al-Mahdi. Hij is de laatste in deze reeks van twaalf. Al-Mahdi betekent de door God gezondene. Ook wordt hij wel de (islamitische) Messias genoemd. Hij zal de grote geestelijke Verlosser zijn die eens opnieuw in de openbaarheid zal treden. Wie is deze Twaalfde Imam?
Zijn moeder was een Byzantijnse, christelijke prinses die door haar huwelijk met de elfde imam overging tot de islam: zij symboliseert, zo wordt gezegd, de overgang van de twaalf discipelen van de christelijke periode naar de twaalf imams van de islamitische periode. Toen haar zoon geboren werd, de latere Twaalfde Iman, sprak hij meteen, naar Mekka gewend, de geloofsbelijdenis uit. Op zijn rechterarm stond geschreven: Het wezenlijke is gekomen en het ijdele is vergaan. Een vogel nam het kind mee naar de hemel. Zijn vader (de elfde imam) vertelde: Dat is de Heilige Geest aan wie de imams zijn toevertrouwd. Opvallend was ook dat Mohammed veel sneller volwassen werd dan gewone kinderen.
Kort voor de dood van zijn vader (Mohammed is dan vijf of zes jaar oud) installeerde deze hem als de nieuwe, Twaalfde Imam. Slechts enkele uren na de dood van zijn vader, trok de Twaalfde Imam zich terug in de verborgenheid.
Vanaf die tijd (het jaar 873) gaf hij af en toe via vier getrouwen een boodschap door. Deze kleine verborgenheid duurde tot 940/941: toen begon de grote verborgenheid die tot op de dag van vandaag voortduurt. De imam ís er nog wel, maar hij stuurt geen boodschappen meer via zijn getrouwen en de mensen zijn niet in staat hem waar te nemen. Overigens zijn er mensen die getuigen dat de Twaalfde Imam aan hen verschenen is – en dat danken zij aan het feit dat zij een hoger bewustzijn hebben ontwikkeld.
De sjiieten vertellen dat de Twaalfde Imam vlak voor het einde van de wereld zal terugkeren. Aan zijn verschijning zal drie jaar van wereldwijde chaos, tirannie en onderdrukking voorafgaan. Als hij verschijnt, zal hij in Mekka het gebed leiden en Isa (Jezus) zal aan zijn zijde staan.
Geestelijk gezien – en gezien vanuit het perspectief van het esoterische christendom – betekent het einde der tijden en de komst van de Twaalfde Imam (onder andere) de doorbraak van het hoger Zelf in ons. Dat is immers een geboorte die alleen door chaos, verwarring en angsten heen in ieder mens gerealiseerd kan worden.
De Twaalfde Imam en de Heilige Geest
Volgens vele sjiitische theologen is de Twaalfde Imam die komen zal, niemand anders dan het goddelijke wezen dat in het christendom de Heilige Geest, ofwel de Parakleet, of de Trooster genoemd wordt. Velen van hen hebben een voorliefde voor het Evangelie van Johannes. In Johannes 14: 26 staat: …maar de Trooster, de Heilige Geest, die mijn Vader zal zenden in mijn naam, die zal u alles leren en u te binnen brengen al wat Ik gezegd heb.
De sjiitische theologen wijzen op soera 61: 6, waar staat: Toen Isa (= Jezus), de zoon van Mirjam (= Maria) zei: O Israëlieten, ik ben de gezant van God bij jullie om te bevestigen wat er van de Taura (de Thora, ofwel de Joodse wet) voor mijn tijd al was en om het goede nieuws te verkondigen van een gezant die na mij zal komen en van wie de naam Ahmad zal zijn.
De gebruikelijke islamitische (ofwel soennitische) uitleg ziet in Ahmad de profeet Mohammed. Maar de sjiitische uitleg zegt dat Ahmad de Twaalfde Imam is. Deze zal – net zoals de Heilige Geest in het christendom – het ware inzicht brengen, ofwel de verborgen betekenis van de Koran.
Zo zien we, hoe in de esoterische islam allerlei impulsen en aanzetten te vinden zijn die wellicht in de toekomst een gesprek met het esoterisch christendom mogelijk zullen maken.
De soefi’s
Dé bekende mystieke en esoterische stroming in de Islam wordt natuurlijk gevormd door de soefi’s, ofwel het soefisme. In het kader van dit artikel is het helaas niet mogelijk nader op deze stroming in te gaan. Maar graag wil ik tot slot van dit artikel een uitspraak van Rumi citeren, de Soefi-dichter uit Perzië (1207 – 1273), waarin hij de ondergang van het ego en de geboorte van het hoger Zelf beschrijft:
In de zee van loutering ben ik verdwenen (dat wil zeggen: is het ego gestorven).
Daar steeg uit de diepten van mijn hart een lichtende ster voor mij op (dat wil zeggen: werd het hoger zelf geboren). Dat is wel een bijzondere tekst. Want in het esoterische christendom wordt gezegd dat we in deze tijd de stap moeten leren zetten van het ego naar het hoger zelf. Zo gezien, lijken er tussen het esoterische christendom en de esoterische islam belangrijke aanknopingspunten te bestaan. Dat geeft hoop voor toekomstige ontwikkelingen en ontmoetingen.