1. Een moderne plaag
In januari 2018 nam Theresa May, de Engelse premier, een
Minister voor Eenzaamheid in haar kabinet op. Dat was een
wereldprimeur: zoiets was nog nooit eerder vertoond!
May stelde dat er sprake is van een eenzaamheidsepidemie:
meer dan 9 miljoen Britten hadden bij een recent onderzoek
aangegeven zich regelmatig eenzaam te voelen.
Opvallend is dat de onderzoekers de meeste ‘eenzamen’
aantrof en in de groep jongeren van 16 – 24 jaar, en dus
niet bij de groep oudere mensen, zoals meestal wordt
aangenomen. De Engelse minister voor eenzaamheid, Tracey
Crouch, gaat programma’s tegen eenzaamheid ontwerpen.
Op de regeringsbegroting wordt daarvoor geld vrijgemaakt.
In Nederland voelt, zo maakt onderzoek duidelijk, ruim 1
miljoen mensen zich eenzaam. Opvallend bij dat onderzoek
is dat met name 43% van de jongeren zich regelmatig
eenzaam voelt.
In het verleden werd (in Nederland) de Week tegen
Eenzaamheid geïntroduceerd; begin oktober 2018 werd
deze voor de negende keer gehouden.
Eenzaamheid wordt wel één van de moderne plagen
genoemd, een verwijzing naar de tien plagen van Egypte.
In 2013 werd in Rotterdam een vrouw in haar woning
gevonden die al tien jaar dood was. De buren waren
ontzet: niemand had iets gemerkt of geroken.
De ombudsman voor ouderen zegt: verhalen als deze
zullen steeds vaker opduiken.
In een Brits onderzoek wordt gesteld dat eenzaamheid
even schadelijk is als het roken van vijftien sigaretten
per dag. Ook blijken eenzame mensen 30% meer kans
op een hartaanval te hebben en loopt 26% van de mensen
die zich eenzaam voelen, het risico voortijdig te sterven.
Merkwaardig genoeg is eenzaamheid een taboe: veel
mensen schamen zich ervoor en durven er niet over
te praten. Ze hebben het gevoel dat het op de een of andere manier hun eigen schuld is. Er zijn ook wel mensen die dat suggereren; die zeggen bijvoorbeeld: Dan moet je maar wat
meer initiatief nemen en lid van de een of andere club worden
of vrijwilligerswerk gaan doen. Opmerkingen als deze maken
het nog moeilijker het gevoel van eenzaamheid te overwinnen.
Een studie van de universiteit van York stelt: Eenzaamheid
wordt de dodelijkste epidemie in onze maatschappij. Als
dat zo is, is het belangrijk ons af te vragen hoe we met de
eenzaamheid in ons leven zo kunnen omgaan dat we er niet
aan onderdoor gaan, maar er juist een innerlijke, geestelijke
winst op behalen. Want dat is het fascinerende: dat heel wat
mensen die door de diepste eenzaamheid zijn heengegaan,
stellen dat ze er uiteindelijk rijker door zijn geworden.
2. Wat is eenzaamheid eigenlijk?
Veel mensen weten vanuit eigen ervaring wat eenzaamheid is.
Opvallend genoeg omschrijven zij hun gevoelens echter heel
verschillend:
1. Zo wordt eenzaamheid regelmatig omschreven
als een gevoel van gemis: van een maatje, een partner
of van vrienden of vriendinnen. Zo zei iemand: Ik vier mijn
verjaardag nooit, want ik weet niet wie ik moet uitnodigen.
2. Anderen omschrijven het als het gevoel dat je er helemaal
alleen voor staat.
3. Weer anderen duiden het aan als de ervaring dat geen
mens geïnteresseerd is in hoe het met jou gaat.
4. Nog weer anderen spreken over een leeg gevoel,
of het gevoel dat je niet begrepen wordt.
5. Mantelzorgers zeggen wel dat de zorg die zij voor een
geliefde dragen in wezen te zwaar is; daardoor voelen zij
zich eenzaam, omdat er niemand is met wie zij deze zorg
delen kunnen.
Overigens is eenzaamheid iets heel anders dan alleen zijn.
Je kunt je bijvoorbeeld heel eenzaam voelen te midden
van een groep andere mensen, denk aan
familiebijeenkomsten, verjaardagspartijtjes of conferenties.
Maar je kunt je ook heel eenzaam voelen wanneer je samen
bent met iemand die totaal geen belangstelling voor jou
heeft, maar alleen voor zichzelf.
Deze vorm van eenzaamheid te midden van anderen wordt
zelfs ervaren als de meest schrijnende vorm ervan.
3. Wie voelen zich eenzaam?
Daarbij lijden mannen vooral aan sociale eenzaamheid
en vrouwen aan emotionele eenzaamheid. Emotionele
eenzaamheid ontstaat door het gemis van een hechte,
emotionele en intieme band met een ander: bijvoorbeeld
een vriendin, een broer of zus, of een partner.
Bij deze eenzaamheid gaat het dus om het gemis van iemand
met wie je je geheimen en je diepste gevoelens kunt delen.
Sociale eenzaamheid daarentegen ontstaat, wanneer je
minder contact met andere mensen hebt dan je zou willen:
collega’s, vrienden en/of familie. Hierbij gaat het dus vooral
om een sfeer van goedmoedige en warme kameraadschap
en verbondenheid die je mist.
Emotionele eenzaamheid wordt meestal als zwaarder ervaren
dan sociale eenzaamheid. Mensen die beide vormen van eenzaamheid doorleven, komen daardoor terecht in de
heftigste vorm van eenzaamheid
Een 45-jarige trambestuurder die ernstig ziek werd, kon
niet meer werken. Na zijn ontslag uit het ziekenhuis zat hij
alleen thuis. Hij zei: thuis valt er een deken van eenzaamheid
over me heen.
Een 53-jarige advocate werd ernstig ziek. Sindsdien lijdt ze aan
een blijvende vermoeidheid, zodat ze zeer beperkt is in haar mogelijkheden. Ze vertelt: Ik krijg wel steun uit mijn omgeving, maar uiteindelijk zit je alleen met je verdriet en pijn. Sommige mensen zeggen: je hoeft niet eenzaam te zijn, er zijn genoeg sociale activiteiten waaraan je kunt meedoen. Dat doe ik ook wel, maar dat neemt de eenzaamheid niet weg. Dat is alleen maar afleiding, want dat intense gevoel van eenzaamheid, diep vanbinnen, moet je zelf opruimen.
Deze beide voorbeelden maken duidelijk dat ziekte vaak tot eenzaamheid leidt. Maar er zijn ook andere factoren die eenzaamheid veroorzaken. Zo voelde een 45-jarige vrouw
zich al langere tijd eenzaam, maar ze begreep niet waar die
gevoelens vandaan kwamen. Tot ze begon te vermoeden
dat die voortkwamen uit haar jeugdervaringen.
Vanaf het moment waarop dat vermoeden in haar opkwam,
was het alsof ze een deur in haar innerlijk geopend had.
Steeds meer herinneringen kwamen naar boven, herinneringen waar ze al heel lang niet meer bij stilgestaan had. Ze vertelde:
Thuis voelde ik me als kind onveilig. Er was altijd een sfeer van
ruzie en zelfs wanneer er geen ruzie was, was ik op mijn hoede
en wachtte af tot de volgende ruzie uitbrak. Ook werd ik
geslagen en, zo zie ik achteraf, geestelijk mishandeld.
Dus trok ik me in mezelf terug en verstopte me zoveel mogelijk.
Op mijn 15e liep ik weg van huis. Weg uit die omgeving waarin
er geen plaats was voor mij, zeg ik nu, nu ik terugkijk. Maar ik
hield wel trauma’s aan die jeugdervaringen over, al had ik dat
heel lang zelf niet door. De gevoelens van eenzaamheid die ik
nu doorleef, komen daar vandaan.
Maar wie, ofwel welke mensen voelen zich nu eigenlijk
eenzaam?
1. Allereerst moeten we stellen dat ieder mens zich in zijn
of haar leven gedurende bepaalde periodes eenzaam voelt.
Het is belangrijk om je die ervaring en die periodes bewust
te maken en je af te vragen wat die betekend hebben voor
jouw leven.
2. Met name alleenstaanden rond de veertig jaar voelen
zich eenzaam, blijkt uit onderzoek. Denk aan mensen die
hun partner verloren door een scheiding of door de dood.
Velen ervaren het zo, alsof ze voor het eerst van hun leven
alleen komen te staan en nu (alsnog) moeten leren de
verantwoordelijkheid voor hun leven op zich te nemen en
dat valt nogal eens niet mee.
3. Een andere groep mensen, bij wie vaker dan bij anderen
van eenzaamheid sprake is, zijn de mensen boven de
vijfenzeventig jaar. Zij krijgen vaak te maken met een
opeenstapeling van gebeurtenissen die eenzaamheid in
de hand werken. Ze verliezen bijvoorbeeld hun partner aan
de dood. Daarnaast verliezen ze door overlijden dierbare
familieleden en leeftijdgenoten. Ook een afnemende
vitaliteit veroorzaakt eenzaamheid: ze kunnen er minder
gemakkelijk op uit trekken om allerlei activiteiten te
ondernemen. Bovendien krijgen velen op die leeftijd te
maken met fysieke kwalen of ongemakken; daarnaast
regelmatig ook met een minder goed verstandelijk
functioneren, wat natuurlijk eveneens tot een zekere
eenzaamheid leidt.
4. Anderen die regelmatig met eenzaamheid te maken
krijgen, zijn jongeren. Met name hoog gevoelige of
hoog sensitieve jongeren en/of degenen die ‘anders’ zijn.
Merkwaardig genoeg zien we in spotjes van de overheid
en andere organisaties die zich met eenzaamheid
bezighouden dat hun aandacht vooral gericht is op oudere
en alleenstaande mensen, maar veel minder of niet op
jongeren. Terwijl juist bij deze groep de problematiek hand
over hand toeneemt.
4. Hoe ontstaat eenzaamheid eigenlijk?
• In de jeugd wordt meestal de basis gelegd voor de latere
gevoelens van eenzaamheid. En wel bij die jongeren
die nooit eens een arm om de schouder gelegd krijgen,
of die geen erkenning krijgen en die het gevoel hebben
niet gezien te worden: hun eigenlijke wezen (dus: wie ze
eigenlijk, diep van binnen, zijn) wordt niet gezien.
Dit overkomt natuurlijk heel wat jongeren, maar het
overkomt met name kinderen die anders zijn, ofwel de
jongeren die een andere levenshouding dan doorsnee
hebben. Zij krijgen vaak met onbegrip te maken: niet
alleen buiten de deur, maar ook thuis. Voor hun gevoel
is er geen ruimte voor hun eigenheid, ofwel, zoals dat
meestal genoemd wordt: de authenticiteit van het kind
wordt niet erkend.
Natuurlijk leidt dit gebrek aan bevestiging bij het kind tot
onzekerheid en tot angst voor afwijzing. En dus probeert
het kind zich aan te passen aan wat de anderen kennelijk
van hem verwachten. Hij houdt zich in, verraadt het eigen
wezen en wordt eenzaam. Want de diepste eenzaamheid
ontstaat waar een mens zijn eigenwaarde verloren heeft.
Anders gezegd: eenzaamheid ontstaat waar een mens het
contact met het eigen hoger zelf is kwijtgeraakt.
Maar wat moet een kind dan, als het zijn eigen wezen niet
tot uitdrukking kan brengen, ofwel, wanneer hij niet zijn
kan die hij is? In dat geval kiezen vele kinderen er onbewust
voor om hun leven in dienst van anderen te stellen.
Zij worden de latere volwassenen die altijd klaar staan voor
anderen: die adviseren, helpen, luisteren en/of klusjes voor
anderen doen.
Volwassenen die een dergelijke ontwikkeling achter zich
hebben en die op de een of andere manier altijd klaar
staan voor anderen, hebben soms het gevoel: de mensen
hebben nooit eens aandacht voor mij, terwijl ik altijd maar
klaar sta voor hen, of soortgelijke gevoelens.
Anderen zeggen: Als ik geef, ben ik welkom, maar iets
terugkrijgen, ho maar! Wie deze gevoelens in zichzelf herkent,
is waarschijnlijk ook zo’n kind geweest.
Deze vorm van eenzaamheid wordt overigens de eenzaamheid
van de zelfvervreemding en zelfverwerping genoemd.
• Een andere oorzaak van eenzaamheid ligt in het gegeven
dat heel wat mensen eenzaam worden geboren; dat wil
zeggen: ze nemen die gevoelens van eenzaamheid mee
vanuit de geestelijke wereld. Deze eenzaamheid is het
gevolg van ervaringen uit vorige levens. Bij kinderen valt
dit waar te nemen: denk maar aan stille, teruggetrokken
kinderen die zich niet gemakkelijk openstellen voor
anderen.
• Een derde oorzaak van onze gevoelens van eenzaamheid
is, zoals ik al eerder beschreef, het gevolg van
verlieservaringen uit dit leven: van geliefde familieleden,
van een partner, van gezondheid, van werk of van je
reputatie.
5. Waarom neemt de eenzaamheid in onze tijd toe?
Omstreeks 10.000 v. Chr. ging Atlantis ten onder.
Toen begonnen, na een overgangsperiode, de zeven
na-Atlantische cultuurperioden die elk zo’n 2160 jaar duren.
In elke periode krijgt de mens de opdracht zich een nieuw vermogen eigen te maken.
In deze tijd leven we in de 5e na-Atlantische cultuurperiode,
de Germaanse of de Europese cultuurperiode die in 1413
na Chr. begon en zal duren tot ongeveer 3573 na Chr.
Het nieuwe vermogen dat de mens zich in deze tijd eigen
moet maken, is dat van het bewustzijn, ofwel onze
bewustzijnsziel. Daarbij gaat het om een bewustwording van
je eigen binnenwereld: wie ben je?, hoe denk je?, wat is je
karakter? enzovoort. Als gevolg van de impuls vanuit de
geestelijke wereld die ons er, onbewust, toe brengt dit
nieuwe vermogen te ontwikkelen, werd Freud omstreeks
1900 de grondlegger van de moderne psychoanalyse.
Later ontwikkelden Jung, Adler en anderen nieuwe inzichten
op dit gebied.
De vorige cultuurperiode, de 4e, ofwel de Grieks-Romeinse
cultuurperiode, duurde van 747 v. Chr. tot 1413 na Chr.
In die periode had de mens de opdracht om zijn denken naar
een hogere vorm te verheffen, ofwel, zoals dat genoemd
wordt, zijn verstandsziel te ontwikkelen.
Dat nieuwe wezensdeel ontving de mens enerzijds als een
impuls vanuit de geestelijke wereld, maar anderzijds was die
impuls van het denken een geschenk dat hij zich al doende
eigen moest leren maken.
Uiteindelijk leidde dit nieuwe vermogen aan het einde van
de vierde cultuurperiode – in de 15e en de 16e eeuw – tot
de Renaissance, een tijdperk waarin wetenschap, kunst en
literatuur naar een hoger plan verheven werden.
Naast de verstandsziel moest de mens in de 4e na-Atlantische
cultuurperiode ook zijn gemoedsziel ontwikkelen. Dat hield
onder meer het vermogen in om je bij een ontmoeting met
een ander mens meteen op die ander in te stellen en je te
realiseren wie de ander nu eigenlijk was. Daardoor wisten
de mensen in die tijd meteen wat ze aan elkaar hadden, een
besef dat niet door latere ervaringen veranderde. (In onze
tijd ligt dat heel anders: als je iemand beter leert kennen, kan
hij of zij tegenvallen, en andersom kun je soms verwonderd
raken over de innerlijke rijkdom van een mens die je in eerste
instantie nauwelijks de moeite waard vond.)
Maar toen kwam aan het einde van de 4e cultuurperiode,
omstreeks 1450, de boekdrukkunst op. Door de boeken die
vanaf die tijd geleidelijk begonnen te verschijnen hadden
de mensen elkaar minder dan vroeger nodig om van allerlei
op de hoogte te komen: ze leerden lezen en haalden hun
kennis steeds meer uit boeken. Dat was een ingrijpende
verandering die een voorbereiding was van wat de nieuwe,
5e cultuurperiode de mens brengen wil: het bewustzijn.
Het geschenk van de bewustzijnsziel leidt tot ingrijpende
veranderingen: de mensen richten zich meer en meer op de
eigen binnenwereld, hebben minder contact met elkaar en zijn
minder geïnteresseerd in elkaar. Daardoor worden de mensen
eenzamer, egoïstischer, individueler: ze richten hun aandacht
vooral op de eigen binnenwereld en sluiten zich in zichzelf op.
Dat proces is nog steeds gaande in onze tijd.
Het ontwaken van onze bewustzijnsziel is zeer belangrijk:
alleen daardoor kan het hoger Zelf in de mensen geboren
worden. Onze bewustzijnsziel vormt immers de basis van het
hoger Zelf. Kortom: we moeten door de vereenzaming van
onze tijd heen (die het gevolg is van onze gerichtheid op de
bewustzijnsziel) opdat de innerlijke Christus of het hoger Zelf
in ons geboren kan worden. Ofwel: onze eenzaamheid (een
voorwaarde voor een groei in bewustzijn) is de geboortegrond
van ons hoger Zelf.
6. Wat kunnen we doen om de toenemende eenzaamheid
tegen te gaan?
Robert Long schreef dit lied:
Eigenlijk is iedereen zo eenzaam als wat
Al heb je een lief en een hond en een kat,
En vrienden en buren, van dit en van dat,
Eigenlijk is iedereen zo eenzaam, zo eenzaam
Eigenlijk is iedereen zo eenzaam als wat.
Robert Long beschrijft met deze tekst haarscherp onze
situatie in deze tijd, al zijn er heel wat mensen die dit niet
waar willen hebben, omdat ze hun eigen eenzaamheid
verdringen.
Als je hierover nadenkt, komt natuurlijk meteen ook de
vraag op: is er een uitweg uit deze toenemende eenzaamheid?
Het is wel duidelijk dat we niet meer terug kunnen keren
naar de vroegere fase van de groepsziel, waarin de mensen
zich nog één en verbonden voelden. En zelfs in de vorige
cultuurperiode, de 4e, voelden de mensen zich nog een beetje
een groepsziel; daarom voelden ze zich veel minder eenzaam
dan de mens van nu). Daarom luidt de vraag: is er ook een
weg vooruit te ontdekken waarop we onze toenemende
eenzaamheid kunnen overwinnen? Die weg is er zeker,
maar vraagt wel al onze inzet. Want op die weg worden we
geroepen ons drie inzichten eigen te maken en daarnaar te
leven.
1. Het eerste inzicht luidt: het ontwikkelen van sociaal inzicht,
ofwel het beoefenen van praktische menskunde.
Dat betekent dus inzicht verwerven in de ziel van de mensen,
in hun temperament, in de psychologie. Alleen deze inzichten
kunnen ons tolerant en verdraagzaam maken.
2. Het tweede inzicht luidt: besef dat het ontwikkelen van
bewustzijn alleen mogelijk is wanneer de vrijheid van
denken bewaakt wordt. Dus moeten we ons hoeden voor
elke vorm van dogmatisch geloof, voor een nationalistisch
denken dat de mens weer tot een groepsmens maakt en
voor een geloof in autoriteiten: word je eigen autoriteit.
3. Het derde inzicht luidt: voor het ontwikkelen van de
bewustzijnsziel als basis van het hogere Zelf is het
bewustzijn van de geestelijke wereld noodzakelijk.
Voor het verwerven van praktische menskunde is inzicht
in de vier temperamenten van de mens noodzakelijk.
Heel kort, eigenlijk te kort:
1. De sanguinische mens: extravert, reageert meteen op
van alles, springerig
2. De flegmatische mens: ergert zich niet zo snel,
vitaal, dromers.
3. De melancholische mens: piekeraar, liefst alleen,
diepzinnig, toeverlaat.
4. De cholerische mens: woede, enthousiast, sterk karakter,
plichtbewust.
Lees eens een boek over dit onderwerp en maak je deze
inzichten eigen! Zo ontstaat wederzijds begrip, ook voor
mensen die heel anders zijn dan jijzelf. En juist dit wederzijdse begrip is een krachtig wapen tegen de eenzaamheid.
Als je de moed hebt niet weg te vluchten voor de
eenzaamheid, iets dat we op gezette tijden allemaal wel
eens doen, maar als je er moedig doorheen gaat, ja, dan
kan het gebeuren dat er in de diepste verlorenheid iets
voelbaar wordt, iets wat onvoorstelbaar en ondenkbaar is:
een andere, hogere wereld begint in het donker op te lichten,
je voelt een ongekende nabijheid, je voelt je verwarmd.
7. Eenzaamheid wordt altijd gezien als iets destructiefs,
maar heeft ook positieve aspecten:
1. Eenzaamheid versterkt de scherpzinnigheid, gevoeligheid
en menselijkheid van de mens.
2. Eenzaamheid waardig doorleven maakt ons sterker en
brengt ons dichter bij onze kern.
3. Niet de eenzaamheid is een bedreiging voor de mens,
maar de angst voor de eenzaamheid: die ons steeds weer
op de vlucht.
4. Eenzaamheid maakt de weg vrij voor genezing en voor
waarachtig mededogen; zij maakt ons ontvankelijk voor
hart van de ander.
5. Eenzaamheid kan tot een verlichtende ervaring worden.
6. Door de aanvaarding van de eenzaamheid beginnen wij
leven en de natuur dieper en intenser te ervaren dan ooit
tevoren.
7. De creatieve mens is vaak eenzaam, omdat hij in een
wereld in zichzelf leeft en daarin zijn eigen weg gaat.
Hans Stolp